HOA TI-GÔN, HOA CỦA TÌNH YÊU “Cadena de amor”
Ti-gôn, một cái tên có phần xa lạ với các tên cây cỏ ‘mộc mạc’ dân gian Việt Nam, có lẽ là tên du-nhập, dựa theo tên latinh của cây, antigonon khi đến Việt Nam vào khoảng 1807-1849 (như các cây mimosa, păng-sê..) được thu gọn thành ti-gôn.
Tên dân gian miền Nam thật đơn giản: nho hàng rào, cây lá trái tim..
Cây cũng có rất nhiều tên địa phương trên thế giới.
* Pháp: Antigone à pied grêle, liane antigone, liane corail, rose-de-montana và Chaine d’amour (có lẽ là tên dịch từ ‘Cadena de amor?).
* Anh: Bride’s tears, coral vine, mexican creeper, queen’s wreath, hearts on a chain..(Tears of the bride= Nước mắt ngày vu quy = manamali mal tại Ấn, Sri Lanka, để chỉ hạnh phúc và niềm vui sướng khi cô dâu về nhà chồng) (Khóc như thiếu nữ vu quy nhật).
* Tây ban Nha: Colación, coronilla, flor de San Diego..(Saint James, Saint Jacques).
* Mỹ: Tên thay đổi tùy theo nơi trồng (Tallahassee vine, tại Florida; Honolulu creeper, tại Hawaii; Christmas Island crawler..); rồi các tên như Confederate vine; Mexican Coral vine; Mexican creeper; Chinese Love vine (?).. Kỳ lạ nhất là Rose of Montana..tuy cây lại không mọc tại đây?
* Mexico cũng có rất nhiều tên như Kadena de Armor; Flor de San Diego, Hierba de Santa Rosa, San Miguelito .., chưa kể những tên theo thổ ngữ từng địa phương như Coamecate; Cuamécatl; Tunuc..
Filipino: cadena de amor
Sách tiếng Tây Ban Nha
* Ti-gôn trong văn thơ-âm nhạc:
* Việt Nam
Trong Thơ-văn Việt Nam, Hoa Ti-gôn là một trường hợp đặc biệt : Chỉ xuất hiện trong một bài thơ thời tiền chiến vào tháng 9 năm 1937 trên Tuần Báo Tiểu Thuyết Thứ Bảy số 179; Sau đó Hoa Tigôn chìm trong quên lãng. Ti-gôn không có vị trí trong Thơ văn Xã Hội Chủ Nghĩa (sau 1954) và Ti-gôn đành ‘di cư’ vào Nam?
Sau 1954, tại miền Nam VNCH, Hoa vẫn được các nhà thơ nhắc nhở, nhưng sau đó mới ‘rộ’ hơn khi bài thơ ‘Hai sắc hoa Ti-gôn ’được phổ thành nhạc..
Đến 1975, Ti-gôn lại được nhắc nhỡ trở lại trong Văn chương Hải ngoại..
Bài thơ nổi tiếng và được nhiều người biết cùng chú ý nhất là: Bài thơ Hai Sắc Hoa Ti-gôn của Nhà thơ TTKH (1937).
‘Bản chụp’ Bài thơ trên Tiểu thuyết Thứ Bảy Bài thơ này đã được tác giả Vương Thanh chuyển sang Anh ngữ có những đoạn đáng chú ý (TMQ xin trích):
“ Tay vít dây hoa trắng chạnh lòng”
…,(Fingers touching tendrils of white flowers)
Bảo rằng”Hoa dáng như tim vỡ”..
… (Tigon flower look like a broken heart)
“Cành hoa tan tác của sinh ly..”
...(that tattered flowers means parting of lovers).
Xin mời Quý vị đọc nguyên bản của bài thơ và bản dịch qua ‘link’ :
Về Nhạc, Bài Hai sắc hoa ti gôn đã được các Nhạc Sĩ Trần Trịnh (1958) và Anh Bằng phổ nhạc và sau cùng là NS Trần Thiện Thanh.
Hình chụp lại : vài bài nhạc cũ
Các nhà văn, nhà phê bình cũng đã tìm hiểu rất nhiều về Tác giả TTKH và ‘Người thiếu nữ trong thơ’ qua nhiều bài viết phổ biến trên báo chí hải ngoại..
Xin mời đọc bài tổng hợp của GS Trần văn Ngà:
Những bài thơ và nhạc, đã tạo cho hoa Ti-gôn hình ảnh của Chia ly, của đau khổ khi ‘tình yêu’ không trọn vẹn! “Tim tan vỡ”.. Thật oan cho Hoa, vì tại những nơi khác trên thế giới.. Ti-gôn lại có những biểu tượng cho Yêu Thương và Kết hợp trọn vẹn.
* Philippines:
Tại Á châu, hoa Ti-gôn hay Cadena de Amor có một vị trí đặc biệt (Cadena=Dây chuyền; Amor=Tình yêu) và có nhiều ý nghĩa.
Hoa Ti-gôn
Hoa có thể biểu tượng cho:
* Sự bảo tồn các giá trị cổ truyền (theo những tiêu chuẩn đặt ra do các tu sĩ Tây Ban Nha theo Thiên chúa giáo La-mã). Biểu tượng được đặt ra từ 1934 và tiếp tục được duy trì đến thập niên 1960s.
* Sự ‘áp chế phụ nữ trong xã hội Phi? Phụ nữ Phi không có ‘quyền’ tự quyết định số phận của mình..
* Giải phóng quốc gia khỏi Chế độ thực dân và giải phóng phụ nữ Phi khỏi các tục lệ lỗi thời, hủ lậu..
* Biểu tượng và và “ngôn ngữ của hoa’
Cây ti-gôn với những bông hoa nhỏ màu tươi sáng, có vẻ đẹp dịu dàng, có một sức sống rất mạnh mẽ và khả năng sinh trưởng rất cao..thường được nối kết với Tình yêu mê đắm (Passion), Năng lực (Energy) và Sức sống (Vitality).
Hoa ti-gôn màu tươi sáng
Trong Ngôn ngữ của Hoa thì Ti-gôn biểu thị cho một tinh thần sống động, phấn chấn (exuberant) do màu sắc tươi sáng và khả năng leo rất mạnh nhờ các tua cuốn, có thể xem như một thông điệp cho ước muốn vươn lên tầm cao và vượt mọi trở ngại.
Hoa ti-gôn, tùy màu và tùy theo văn hóa , có những biểu tượng khác nhau:
* Hoa ti-gôn hồng, mang ý nghĩa cho khao khát, nhớ mong về người mình yêu đang ở nơi xa; mong mau được đoàn tụ
Hoa ti-gôn hồng
* Hoa ti-gôn trắng, ý nghĩa thanh cao, thuần khiết trong tình yêu đôi lứa.
Hoa ti-gôn trắng
* Hoa tím tượng trưng cho sự chung thủy, cho tình yêu mãnh liệt dành cho người mình yêu
.
Hoa Ti-gôn tím
Văn hóa Mỹ xem Coral vine như biểu tượng của sự đam mê. Tặng hoa là để bày tỏ một tình yêu nồng cháy dành cho Người yêu..
Nhiều Vùng tại Âu châu, xem Antigone như biểu tượng của lòng trọng nghĩa gia đình (familial duty) (Antigone trong Truyện thần thoại Hy Lạp là con gái của Oedipus, Vua Thành Thebes và Bà Jocasta; Antigone đoan trang và hiền thục, là nhân vật trong nhiều Truyện Hy lạp của nhiều tác giả như Sophocles, Euripides với nhiều kết cục khác nhau..).
Các nhà văn và Kịch tác gia hiện đại như Jean Cocteau, Jean Anouilh.. có những bản kịch ‘mới’ hơn về Nàng Antigone.
Hoa Ti-gôn tím
* Hoa ti-gôn trong dịp Lễ cưới, Họp mặt..
Trong các Hôn Lễ và các Buổi vui tình-tứ (romantic events), Ti-gôn biểu tượng cho Tình yêu nồng thắm và bền vững: Màu hồng-đỏ tươi sáng của hoa làm tăng thêm sự sang trọng và bày tỏ xúc cảm từ trái tim khi được kết trong những bó hoa cưới, khi xếp trưng bày trên bàn tiệc và khi kết thành cổng chào.. Hoa và cành ti-gôn rất thích hợp cho việc trang trí các lễ cưới tổ chức kiểu dân gian.
Tigôn, hoa cưới và hoa trang trí..
* Ti-gôn và Phong Thủy?
Theo Phong-Thủy (?) Cây Ti-gôn, theo Ngũ Hành, thuộc Hỏa; theo Kinh Dịch thuộc Quẻ Li; Phương vị vượng nhất là hướng Nam..
Ti-gôn biểu tượng sư biến đổi và thăng tiến (advancement).. Như Hỏa biến đổi tất cả những gì chạm tới và Khí (qua Quẻ Li) sẽ đưa đến những thăng tiến trong công danh sự nghiệp..
Hòa vượng, tăng thêm đam mê và nhiệt tình (passion and enthusiasm), nhưng Hòa ‘quá’ vượng sẽ gây bất an và kích động thái quá, mất quân bằng cho đời sống. Môi trường quá nhiều Cây Ti-gôn, theo Phong thủy có thể gây nhiễu ‘loạn’ Khí’ và tạo ra bất hòa trong giao tiếp.
Theo Phong-thủy, nên đặt chậu cây ti-gôn, hướng về phía Nam (hướng vượng nhất của Ti-gôn). Trưng bày chung với Cúc, giúp tăng thịnh vượng và giàu sang..
Cây ti-gôn trồng theo phong thủy
* Vài đặc điểm về thực vật
Tên khoa học: Antigonon leptopus thuộc họ Polygonaceae.
Chi Antigonon có 3 loài, trong đó A. leptopus phổ biến nhất. Cây có nguồn gốc tại vùng duyên hải Thái bình dương và đồng bằng Mexico, tuy cũng mọc hoang dại ven đường từ Nam Mexico xuống Nam Mỹ. Sau đó được du nhập đến vùng nhiệt đới toàn thế giới, kể cả các vùng phía Nam và phía Đông Hoa Kỳ, Đông Ấn và Nam Mỹ. Cây sang Âu châu, lục địa Ấn và Đông Nam Á.. Cây được thuần hóa và trở thành cây bản địa tại cả vùng Bắc và Đông Australia, Phi châu, các Hải đảo Thái bình dương.
Mô tả : Theo Trần Hợp (Cây cảnh, Hoa Việt Nam; trang 11-12).
“.. Cây leo, thân gỗ, có củ mọc sâu trong đất. Thân mềm phân cành nhánh nhiều, dài, mềm, dáng rất đẹp. Lá đơn mọc cách, đầu lá kéo dài hình mũi, gốc lá hình tim sâu; Phiến lá nhăn, mềm màu xanh nhạt. Lá xanh quanh năm, những lá già khô héo không rụng, làm cho lá non mới mọc xếp đè lên lá khô, tạo thành giàn cây nặng và dày, che nắng tạo bóng mát. Đỉnh cành non mọc dài, mọc vươn cao, do có nhiều tua cuốn mảnh, đôi khi buông xuống.
Lá cây hoa Ti-gôn
Cụm hoa ở đỉnh cành, sát với các lá ngọn. Hoa nhỏ, xếp sát nhau thành một chùm dài, màu hồng nhạt, tươi và bóng; hoa ít khi nở xòe rộng vì khi các cánh hoa mở hết là hoa bắt đầu rụng. Cụm hoa cũng cho hoa nở dần từ gốc lên đỉnh nên mùa hoa nở kéo dài, và chùm hoa luôn có nụ.
Nụ hoa hình tim có 3 cạnh. Quả có ba cạnh tròn, bọc trong bao hoa còn lại..”
Những chi tiết bổ sung:
Thân cây mọc dài đến 7m (có thể 15m);
Lá dài 2.5-15cm, ngang 2-10cm; có cuống, không lông, màu xanh, mặt dưới có .gân nổi
Lá cây hoa Ti-gôn
Hoa có mùi thơm nhẹ, mọc thành tụ (4-20cm) có 5 cánh hoa, (4-10mm x 2-6mm); lưỡng phái: 8 nhị đực và 1 bàu noãn.
Quả màu nâu (dài 8-12mm x 4-7mm), trong có chứa một hạt.
Hoa – Quả và Hạt hoa ti-gôn
Chủng trồng:
* Antigonon leptopus var. Albiflora (Antigonon leptopus “Album”): Hoa màu trắng, bóng. Hoa thu hút ong và bướm.
Antigonon leptopus “Album”
* Antigonon leptopus ‘Baja Red’: Hoa màu đỏ sậm.
Antigonon leptopus ‘Baja Red’
* Công dụng của Cây ti-gôn:
* Thành phần hoạt chất, thay đổi tùy bộ phận của cây:
Hoa: Hoa có nhiều hợp chất hóa học như Alkaloid, quinine, nhựa, tannins, tinh dầu béo, flavonoids, chất béo, saponins và các hợp chất phenolic..
Chiết bằng methanol cho các chất phenol, saponins, amino acid, steroids, phytosterol, triterpenoid-saponins, tannins, xanthoprotein, coumarins. ngoài ra còn có n-hentriacontane. ferulic acid, 4-hydroxycinnamic acid, quercetin -3-rhamnoside.. sterol và D-mannitol..
Lá: cũng chứa alkaloid, saponins, tannins, carbohydrates, glycosides, hợp chất phenolic, triterpenes, flavonoid..
Bảng các hợp chất hóa học
(Journal of Chemical and Pharmaceutical Research, 2018, 10(2):103-110)
* Khả năng trị liệu và nghiên cứu khoa học:
Các nghiên cứu dược học ghi nhận Ti-gôn có thể có những công dụng:Kháng-thrombin, chỉ thống (giúp giảm đau), chống sưng, chống tiểu đường, chống oxy-hóa, hạ mỡ trong máu, chống lipid-peroxy hóa.
* Nghiên cứu và thử nghiệm:
1- Hoạt tính kháng sinh và chống nấm: Các dịch chiết từ rễ và căn hành, bằng nước và các dung môi hữu cơ cho thấy có hoạt tính diệt vi khuẩn khá mạnh chống các vi khuẩn gram + và gram – như bacillus cereus, và có cả khả năng diệt nấm gây bệnh trên thực vật (như macrophomina phaseolina, gây bệnh nơi bắp; aspergillus spp gây bệnh ở lúa miến) Khả năng chống nấm gây bệnh trên các cây lương thực, đang là những chủ đề nghiên cứu được FAO tài trợ..
2- Tác dụng kháng-thrombin: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/12065163/
3- Hoạt tính trị tiểu đường và các bệnh đường tiểu: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17040567/
4- Lợi ích về sức khỏe do các Aldehyd Phenolic trong Trà Ti-gôn: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19454555/
Hoa ti-gôn
* Dược học dân gian:
Lá và hoa (phần khí sinh) được dùng làm trà uống trị cảm lạnh.
– Philippines:
Lá vò nát, đắp vết thương chống sưng; nấu hoặc sắc giúp trị tiểu đường.
Hoa sắc lấy nước, uống trị huyết áp cao..
Bảng tóm lược từ J.Chem. Pharm. Res (dẫn trên)
* Ti-gôn dùng làm thực phẩm?
Các bộ phận của cây Ti-gôn: Rễ củ, hoa, lá và hạt đều ăn được:
* Rễ củ, có thể nặng trên 5kg, có vị bùi của hạt (như đậu phộng luộc) khi nấu chín.
* Hoa có thể dùng trộn vào các món salad, trộn khi chiên trứng (Thái).
* Lá, chiên, đảo dùng trong các món mì, pasta.
* Hạt, rang như rang bắp phồng (popcorn), có thể nghiền thành bột rồi luộc hoặc nướng đút lò như làm bánh. Thổ dân tại Baja (California) trải hạt trên một mẹt (nong) đan bằng cành cây; để than nóng phủ trên mặt, đảo đều để than phủ hạt và nướng, nhưng không làm cháy mẹt; lấy than hồng ra khi hạt chín và sàng lại..
Hoa Ti-gôn màu trắng nhụy hồng
Trần Minh Quân 2/2025
No comments:
Post a Comment