title

Cái chết thảm khốc của một trí thức cánh tả, minh chứng cho bi kịch về sự mù quáng trong hệ tư tưởng.

48 năm trước, Malcolm Caldwell, một học giả Anh theo chủ nghĩa Marxist nổi tiếng với các nghiên cứu về Đông Nam Á, đã bị giết thảm khốc tại Campuchia, chỉ vài giờ sau cuộc gặp Pol Pot, lãnh tụ Khmer Đỏ.

Cái chết của ông không chỉ là mất mát cá nhân mà còn là biểu tượng cho sự vỡ mộng của giới trí thức phương Tây với các chế độ Cộng sản cực đoan. Với bối cảnh năm 2025, khi các xung đột ý thức hệ vẫn nóng bỏng, câu chuyện Caldwell vẫn là lời cảnh tỉnh về ranh giới giữa lý tưởng và thực tế.

Malcolm Caldwell (1931–1978) là giảng viên tại Trường Nghiên cứu Phương Đông và Châu Phi (SOAS), Đại học London. Ông nổi tiếng với các tác phẩm phê phán chủ nghĩa thực dân và đế quốc, đặc biệt ở Đông Nam Á.

Là một trong những học giả Marxist cực tả có ảnh hưởng lớn đến sinh viên Anh từ thập niên 1960–1970. Với vai trò giảng dạy về kinh tế chính trị và Đông Nam Á, Caldwell đã truyền bá tư tưởng Marxist-Leninist mạnh mẽ, ủng hộ các cuộc cách mạng vũ trang ở Việt Nam, Lào và Campuchia coi chúng là cuộc đấu tranh chống chủ nghĩa tư bản Mỹ, đồng thời phê phán gay gắt chủ nghĩa đế quốc Mỹ và thực dân Anh. Ông viết cuốn The Wealth of Some Nations (năm 1977), lập luận rằng các nước phương Tây giàu có nhờ bóc lột phương Nam.

Caldwell đặc biệt ngưỡng mộ Khmer Đỏ, nhóm Cộng sản Campuchia dưới thời Pol Pot, vì ông tin họ đang xây dựng một "xã hội nông thôn lý tưởng", một thứ utopia, chống lại đô thị hóa tư bản.

Ông phủ nhận cáo buộc diệt chủng của Khmer Đỏ, coi đó là "tuyên truyền của Mỹ". Quan điểm này khiến ông bị chỉ trích từ giới trí thức, nhưng cũng đưa ông đến Campuchia năm 1978.

Năm 1978, Caldwell là một trong số ít người phương Tây được Khmer Đỏ mời đến Campuchia – quốc gia đang bị cô lập sau khi lật đổ Lon Nol năm 1975. Ông đến Phnom Penh ngày 12/12/1978 cùng hai nhà báo Mỹ: Elizabeth Becker (của tờ Washington Post) và Richard Dudman (của báo St. Louis Post-Dispatch).

Ba người nhóm ông được một quan chức và vài cán bộ đưa đến thăm các trang trại tập thể và gặp Pol Pot trong cuộc phỏng vấn kéo dài 2 giờ ngày 22/12/1978.

Chỉ vài giờ sau cuộc gặp, vào khoảng 1h sáng 23/12/1978, Caldwell bị bắn chết tại khách sạn Monorom, nơi nhóm lưu trú. Ông bị bắn nhiều phát vào đầu và ngực bởi các tay súng không rõ danh tính.

Becker và Dudman nghe tiếng súng nhưng thoát nạn. Khmer Đỏ nhanh chóng bắt và giết 3 lính canh khách sạn, tuyên bố họ là "kẻ phản bội" do Việt Nam sai khiến.

Tuy nhiên, nhiều nhà sử học tin rằng Khmer Đỏ đã dàn dựng vụ việc để loại bỏ Caldwell, người có thể đã nghi ngờ "thiên đường" của họ và sẽ gây bất lợi sau chuyến thăm.

Bi kịch của Caldwell nằm ở sự vỡ mộng, ông đến Campuchia với hy vọng chứng kiến "cách mạng lý tưởng", một "thiên đường cộng sản" đang hình thành... nhưng có thể đã thấy sự thật đen tối, nạn đói, lao động cưỡng bức và diệt chủng (khoảng 1.7–2 triệu người chết dưới thời Khmer Đỏ). Cái chết của ông xảy ra chỉ 2 tuần trước khi Việt Nam lật đổ Pol Pot ngày 7/1/1979.

Cái chết của Caldwell đã gây sốc cho giới trí thức Marxist phương Tây, buộc nhiều người phải xem xét lại sự ủng hộ các chế độ Cộng sản cực đoan. Sách của ông vẫn được nghiên cứu, nhưng bi kịch cá nhân trở thành biểu tượng cho "sự ngây thơ chết chóc" của giới học giả trước thực tế tàn khốc.

Câu chuyện Caldwell nhắc nhở rằng lý tưởng chính trị có thể dẫn đến bi kịch nếu không đối mặt với sự thật. Như lời nữ ký giả Becker (trong nhóm) viết trong hồi ký: "Caldwell chết vì tin vào một giấc mơ không tồn tại."

Caldwell là thành viên Đảng Lao động Anh (Labour Party) nhưng nghiêng về cánh tả cực đoan. Ông coi các cuộc chiến giải phóng dân tộc ở Đông Nam Á là "cách mạng vô sản thực sự".

Tại SOAS, trường nổi tiếng khuynh tả, Caldwell dạy hàng trăm sinh viên qua các khóa về kinh tế chính trị và Đông Nam Á. Nhiều cựu sinh viên nhớ ông là "người truyền cảm hứng" cho thế hệ chống chiến tranh Việt Nam và ủng hộ cách mạng thứ ba thế giới.

Một số nguồn như hồi ký của Elizabeth Becker và các bài viết trên UnHerd 2025 cho rằng ông đã truyền bá tư tưởng cực tả cho nhiều thế hệ, khuyến khích sinh viên coi các chế độ Cộng sản cực đoan là "mô hình lý tưởng", nhiều cựu sinh viên sau này thừa nhận ông đã "truyền bá lý tưởng mà không thấy thực tế tàn bạo".

Một bài báo của Andrew Anthony trên The Guardian ngày 4/12/2010 (The strange death of Malcolm Caldwell) là một trong những tài liệu chi tiết nhất về vụ sát hại Malcolm Caldwell tại Phnom Penh năm 1978, dựa trên lời kể trực tiếp từ hai nhà báo Mỹ sống sót: Elizabeth Becker (Washington Post) và Richard Dudman (St. Louis Post-Dispatch).

Theo đó, nhóm ba người (Caldwell, Becker, Dudman) được ở tại khách sạn Monorom, một biệt thự cũ kỹ do Khmer Đỏ quản lý.

Tối 22/12/1978, họ gặp Pol Pot trong cuộc phỏng vấn kéo dài 2 giờ. Sau đó, cả ba về phòng riêng (Caldwell ở phòng khác tầng).

Khoảng 1h sáng 23/12, Becker và Dudman nghe tiếng súng nổ liên hồi từ phòng Caldwell. Họ nghe thấy tiếng người nói tiếng Khmer và tiếng bước chân chạy.

Becker kể: "Tôi nằm im thin thít, nghĩ rằng nếu họ đến phòng tôi thì tôi chết chắc." Dudman nghe rõ tiếng súng và tiếng la hét.

Sáng hôm sau, Khmer Đỏ đưa họ đến tận nơi để chứng kiến (và có thể để cảnh cáo họ) cảnh Caldwell nằm chết trên giường, bị bắn nhiều phát vào đầu và ngực.

Phòng bị lục lọi, nhưng không có dấu hiệu cướp của (ví dụ: máy ảnh và tiền của Caldwell vẫn còn nguyên).

Khmer Đỏ nhanh chóng bắt và hành quyết công khai 3 lính canh khách sạn, tuyên bố họ là "kẻ phản bội do Việt Nam sai khiến". Becker và Dudman nghi ngờ đây là dàn dựng để che đậy vụ việc do nội bộ Khmer Đỏ gây ra.

Khmer Đỏ không cho khám nghiệm tử thi độc lập và nhanh chóng đóng quan tài. Thi thể được liệm sơ sài và đưa lên máy bay đặc biệt của Anh (do Đại sứ quán Anh tại Bangkok sắp xếp).

Becker và Dudman được phép rời Campuchia cùng thi thể trên chuyến bay đặc biệt.

Thi thể đến Anh khoảng cuối tháng 12/1978 hoặc đầu tháng 1/1979 (trước khi Việt Nam lật đổ Khmer Đỏ ngày 7/1/1979).

Tại Anh, thi thể được khám nghiệm tử thi chính thức, xác nhận chết do nhiều vết đạn. Tang lễ được tổ chức kín đáo tại London, với sự tham dự của gia đình và một số đồng nghiệp SOAS.

Nữ ký giả Becker sau này đã trở thành người làm chứng trong các phiên toà xử Pol Pot.

Qua tấn thảm kịch của Caldwell, có thể thấy một mẫu số chung của trí thức Tây phương: Nhiệt thành tin tưởng vào các tư tưởng "đẹp đẽ" đầy nhân đạo của cánh tả, mà không hề đặt nghi ngờ về cách thức tuyên truyền quảng cáo thượng thừa của họ.

Chỉ đến khi bị thực tế đập vào mặt, may ra mới tỉnh ngộ. Người chưa kịp tỉnh ngộ như Caldwell còn nhận hậu quả bi thảm hơn là mất cả tính mạng. Hai người trong nhóm cũng là hai nhà báo cánh tả (có lẽ cũng khá cuồng nhiệt) nên được Khmer Đỏ rước qua bằng phi cơ.

FB Uyen Vu

*Hình: Nhóm 3 trí thức Tây phương được đưa đi thăm Angkor Wat (ảnh màu); Thẻ Thông hành đặc biệt của Becker do PnomPenh cấp năm 1973; Nhóm 3 người và một cán bộ Kmer đỏ cao cấp đứng gần biên giới Việt Nam (hình trắng đen); Caldwell là người tóc xồm có râu, Dudman đầu hói và nữ ký giả Becker trẻ trung.